دنیای موسیقی و انواع ساز ها

تاریخچه و پیشینه ساز چنگ

ساز چنگ (Harp) که در زبان انگلیسی به آن Harp، در آلمانی Harfe، در اسپانیایی و ایتالیایی Arpa و در فرانسوی Harpe گفته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی جهان است که ریشه در تمدن‌های باستانی دارد. این ساز در کنار ساز بربط (عود)، از مشهورترین سازهای ایران باستان به شمار می‌رود.
منشأ و تاریخچه کهن

    کشفیات باستان‌شناسی: قدیمی‌ترین شواهد مربوط به چنگ در ایران، به مُهری گِلین مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد در تپه چغامیش خوزستان بازمی‌گردد. این مهر یک نوازنده چنگ منحنی با 6 رشته را نشان می‌دهد.

دوره ایلامیان: چنگ در مراسم مذهبی ایلامیان نقش مهمی داشته و در نقوش برجسته‌ای چون کول فرعون در ایذه، نوازندگان چنگ در حال اجرای مراسم عبادی به تصویر کشیده شده‌اند.

دوره ساسانیان: چنگ در این دوره به اوج شکوفایی رسید و نوازندگان مشهوری مانند باربد، نکیسا، بامشاد و رامتین با این ساز آثار ماندگاری خلق کردند. در نقوش طاق بستان، نوازندگان چنگ در قایق‌ها برای شاه ساسانی می‌نوازند.

تحول تاریخی

    تغییرات در ساختار: چنگ از شکل اولیه کمانی (متشکل از نی و چوب) به سازهای پیچیده‌تر با تعداد سیم‌های بیشتر تکامل یافت. در دوره ساسانیان، تعداد سیم‌ها به 11 رشته و در دوران اسلامی تا 35 رشته افزایش یافت.

ورود به اروپا: چنگ از طریق تبادلات فرهنگی ایران، یونان و مصر به اروپا راه یافت و در قرون وسطی و رنسانس در اروپا رواج پیدا کرد.

ساختار و اجزای ساز چنگ
شکل کلی

چنگ ساز مثلثی شکلی است که از چوب‌های گردو و افرا ساخته می‌شود. این ساز از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

    گردن (Neck): محل اتصال سیم‌ها به چوب.

    صفحه صدا (Sounding board): تقویت کننده صدای ساز.

    ستون (Column): بلندترین ضلع مثلث که نگهدارنده ساختار است.

سیم‌ها و کوک

    تعداد سیم‌ها: بین 19 تا 47 سیم (بسته به اندازه و نوع چنگ).

جنس سیم‌ها: در گذشته از روده حیوانات ساخته می‌شدند، اما امروزه از نایلون یا فلز استفاده می‌شود.

سیستم رنگ‌آمیزی: سیم‌های نت «دو» با رنگ قرمز و سیم‌های نت «فا» با رنگ آبی یا سیاه مشخص می‌شوند تا نوازنده در کوک و نواختن دچار سردرگمی نشود.

پدال‌ها و مکانیزم‌های پیشرفته

    چنگ پدالی (Pedal Harp): در قرن 18 میلادی در آلمان توسعه یافت و دارای 7 پدال است که هر پدال مسئول تغییر نت‌های خاصی (مثلاً نت دو) در تمام اکتاوها است. این پدال‌ها امکان اجرای نت‌های دیز و بمل را فراهم می‌کنند.

ویژگی‌های فنی: وزن چنگ پدالی حدود 35 کیلوگرم، ارتفاع 185 سانتیمتر، و گستره صوتی 6.5 اکتاو است.

انواع ساز چنگ

چنگ‌ها را می‌توان به چهار دسته کلی تقسیم کرد:

    چنگ ارکستری

    چنگ سنتی

    چنگ باستانی

    چنگ تزیینی

از نظر شکل ظاهری نیز چنگ‌ها به 17 نوع مختلف تقسیم می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

    چنگ زاویه‌دار

    چنگ منحنی

    چنگ ون

    چنگ کندوگ

    چنگ لیر (چنگ یونانی به شکل U)

    چنگ ساسانی

تکنیک‌های نوازندگی
روش نواختن

    تکنیک جهانی: در اکثر نقاط جهان، چنگ با هشت انگشت (بدون استفاده از انگشت کوچک) نواخته می‌شود.

تکنیک ایرانی: بر اساس مستندات باستانی، در ایران از ده انگشت برای نواختن چنگ استفاده می‌شده است.

حالت نوازندگی

نوازنده باید در حالت نشسته قرار گیرد به طوری که بازوها با بدن زاویه 90 درجه تشکیل دهند. ساز را باید به شانه راست تکیه داد و کمی به طرفین زاویه داد تا سیم‌ها به وضوح دیده شوند.
نقش چنگ در فرهنگ و ادبیات
در ادبیات فارسی

شاعران بزرگی مانند حافظ، مولوی، نظامی، فردوسی و جامی در اشعار خود از چنگ به عنوان نماد هنر و عرفان یاد کرده‌اند. به عنوان مثال، حافظ در غزلیات خود می‌گوید:

    بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلوی
    می‌خواند دوش درس مقامات معنوی

در اساطیر و ادیان

    در اساطیر یونان، آئولوس (خدای بادها) و آپولون از نوازندگان چنگ بودند.

در تورات (کتاب دانیال) از چنگ به عنوان یکی از سازهای مورد استفاده در مراسم یاد شده است.

احیای چنگ در ایران معاصر

اگرچه چنگ پس از دوره صفویه به تدریج مهجور شد، اما در دهه‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای آن صورت گرفته است:

    نوازندگان مشهور: عبدالعلی باقری‌نژاد (احیاءگر چنگ ایرانی)، آذرنوش صدرسالک (نوازنده ارکستر سمفونیک تهران)، فتانه شاهین (مدرس چنگ).

سازندگان: مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، حامد صغیری و عبدالله عباسی در ایران و فکرت کاراکایا در ترکیه نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی کرده‌اند.

نکات قابل توجه برای هنرجویان مبتدی
انتخاب ساز مناسب

    برای شروع، استفاده از چنگ سلتیک (36 سیمی) توصیه می‌شود زیرا نسبت به چنگ پدالی ارزان‌تر و سبک‌تر است و تمام نت‌های لازم برای یادگیری را پوشش می‌دهد.

از چنگ‌های کوچکی که روی پا قرار می‌گیرند باید اجتناب کرد زیرا حفظ تعادل ساز می‌تواند در یادگیری تداخل ایجاد کند.

نگهداری و کوک

    کوک کردن: چنگ به دلیل حساسیت به دما و رطوبت، نیاز به کوک مکرر (تقریباً هر چند روز یکبار) دارد. چنگ‌های ساخته شده از الیاف کربن نسبت به چوب کمتر نیاز به کوک دارند.

تعویض سیم‌ها: سیم‌ها باید هر یک تا دو سال یکبار تعویض شوند زیرا پس از این مدت شفافیت صدای خود را از دست می‌دهند.

حقایق جالب درباره چنگ

    نماد ملی: چنگ به مدت قرن‌ها نماد سیاسی کشور ایرلند بوده است.

رکوردهای جهانی: طولانی‌ترین زمان نواختن چنگ (ماراتن چنگ) 25 ساعت و 34 دقیقه در کالیفرنیا ثبت شده است.

بزرگترین فستیوال: بزرگترین فستیوال چنگ در سال 2013 در پاراگوئه با حضور 420 نوازنده برگزار شد.